در انجمن‌های علمی و دانشگاهی دنیا, هنوز در حوزه های دینی این گمان و دودلی وجود دارد که آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه ای پذیرفته است یا نه؟ نگارنده, تلاش خواهد ورزید, در این میان دیدگاه اسلامی را تا جایی که ممکن باشد و در توان, به بوته بحث و بررسی قرار دهد و جمع بندی از آن ارائه دهد.
دانشمندان و کارشناسان مسائل جمعیتی, سال‌هاست که آژیر خطر (انفجار جمعیت) را به صدا در آورده اند و برای رویارویی با پیامدها و بحران ناشی از آن, نگهداشت سفارش‌های ایمنی را خواستار شده اند. آنان بر این باورند:
رشد گروه های مردم و سکنه زمین, ناگزیرترین و فوری ترین مسأله ای است که بشر در حال حاضر با آن روبه روست و در بسیاری از جاها و سرزمین‌های جهان, رشد و بالا رفتن شمار ساکنان و زاد و ولد, گیج کننده و فشار بر منابع موجود بی اندازه است.۱
رشد گروه های انسانی در جامعه‌ها و کشورها, به شیوه ای شتاب گیرنده رخ می دهد.
یک افسانه کهن ایرانی به روشن کردن این گزاره کمک می کند:
یکی از درباریان پادشاهی, از پادشاه خواست: در برابر کارهایی که انجام می دهد, به شمار خانه های شطرنج, به او برنج بدهد;به گونه ای که شمار دانه های برنج در هر خانه شطرنج, دو برابر خانه پیشین باشد.
شاه, در حالی که گمان می کرد, قرارداد خوبی است, پذیرفت و دانه ای برنج در نخستین خانه شطرنج گذاشت و فرمان داد که از انبارهایش برنج بیاورند. در خانه بیست و یکم, انبارهایش خالی شدند. خانه چهلم ده میلیارد دانه برنج لازم داشت….
بی کم و کاست, همین اصل بر رشد جمعیت برابری می کند.۲
رشدِ ناترازمند و ناهماهنگ مردمان و زاد و ولد, هزینه های همگانی: آموزش و پرورش, بهداشت, ساخت مسکن, و تهیه آب را به گونه جدی افزایش می دهد.
همبستگی شدیدی بین بهداشت کودک و خانوار وجود دارد. رشد پرشتاب گروه خردسالان, در یک کشور, پیشرفتهای فرهنگی را به واپس می اندازد.۳
(امروزه, سرعت افزایش جمعیت جهان بسیار زیاد است. بر اساس گزارش(صندوق جمعیت ملل متحد)(unfpa) زیر عنوان (وضع جمعیت جهان), در سال ۱۹۹۵ در هر دقیقه ۱۸۰ نفر, در هر روز ۲۶۰ هزار نفر و در هر سال ۹۵ میلیون نفربه جمعیت کره زمین افزوده می شود.)۴
(جمعیت به نسبت تناسب هندسی(۱,۲,۴,۸,…) افزایش می یابد, در حالی که مواد غذایی به نسبت عددی یا حسابی (۱,۲,۳,۴,…)رشد می کند.)۵
(جمعیت در هر ۲۵ سال یک بار, دو برابر می گردد و در طول یک سده ۱۶برابر می شود, در حالی که تولیدات غذایی در این مدت تنها ۵برابر می شود.)۶
(این تصور که امنیت غذایی تمام مردم جهان بدون اتخاذ سیاستی از پیش تعیین شده, و تنها از طریق قانونهای بازار حل خواهد شد, توهمی بیش نیست و موجب بروز فاجعه های انسانی بیش تر و گسترش شکاف میان شمال و جنوب خواهد شد.)۷
پیشینه طرح چنین دیدگاهی, نخستین بار, در دویست و اندی سال پیش(۱۷۹۸م.) به نام: (رابرت مالتوس), کشیش اقتصاد دان انگلیسی, ثبت شده است.
طرح یاد شده از زمان انتشار, در عرصه دین و اقتصاد, ناسازگاران و سازگارانی داشته و هر کدام از چشم اندازی مسأله را به بوته بررسی و کند و کاو قرار داده و در رد یا ثابت کردن و پذیرش آن قلم فرسایی کرده اند.
در دهه های اخیر, شتاب چرخه رشد نرخ جمعیت و گسترش تهدیدهای ناشی از آن,سبب توجه بیش تری به نظریه مالتوس شده و در بین جامعه شناسان, اقتصاددانان, و سیاسیون, هواداران زیادی پیدا کرده و از مخالفان آن به شدت کاسته شده است.
بر خلاف پذیرش نظریه یادشده در انجمنهای علمی و دانشگاهی دنیا, هنوز در حوزه های دینی این گمان و دودلی وجود دارد که آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه ای پذیرفته است یا نه؟ نگارنده, تلاش خواهد ورزید, در این میان دیدگاه اسلامی را تا جایی که ممکن باشد و در توان, به بوته بحث و بررسی قرار دهد و جمع بندی از آن ارائه دهد. امّا پیش از وارد شدن به اصل موضوع, (انفجار جمعیت) و (سیاستهای جمعیتی) می باید به درستی شناسایی و شناسانده شود که در زیر به اجمال به آن می پردازیم:
● انفجار جمعیت
هنگامی که در جامعه نرخ مرگ و میر کاهش یابد, اما نرخ زاد و ولد بالا باشد, افزایش بی سابقه ای در شمار ساکنان کشورها و کره زمین, پیدا می شود که به (انفجار جمعیتی) معروف است. شمار زیاد مردم در این هنگام, سبب می شود که:
۱ ) از منابع و سرچشمه های طبیعی و انسانی به گونه بی رویه, بهره برداری شود.
۲ ) در آمد سرانه کشور و خانوارها کاهش یابد.
۳ ) نابرابریهای اجتماعی- اقتصادی و سیاسی افزایش یابد.
۴) تمام و یا بخش درخوری از بودجه دولت در راه بر آوردن پایین ترین حدّ از خدمات به کار گرفته شود.
۵) گنجایی سرمایه گذاریهای اقتصادی کاهش یابد.
۶ ) هزینه غذا, آموزش و پرورش, درمان و مسکن بالا رود.
۷ ) نرخ بیکاری غیر درخور تحمل شود.
۸ ) تمام کارها و پیش گامیها در امر برنامه ریزی بی نتیجه ماند.
در این هنگام است که تدوین سیاست جمعیتی و اجرای برنامه های خانواده (یا جلوگیری از گسترش زاد و ولد) ضرورت پیدا می کند.۸
● سیاست‌های جمعیتی
سیاست جمعیتی(populatation policy) مجموعه اصول, چاره جوییها, آهنگها و اراده های نگاشته و گرد آوری شده جمعیتی است که از سوی دولت‌ها در پیش گرفته می شود و قلمرو و حد و مرز تلاشهای او را در پیوند با مسایل و یا کارهایی که نتیجه های جمعیتی دارند, روشن می کند. هدف سیاست جمعیتی, منطقی و هماهنگ سازی دگرگونی‌های جمعیتی با زمینه های اجتماعی, اقتصادی و فرهنگی جامعه است, تا رفاه و بهروزی بیش تر جمعیت را فراهم سازد.۹
▪ تاریخچه سیاست‌های جمعیتی در جهان
بیان نظریه های بنیان گذاشته شده بر سیاست جمعیتی از سوی دانشمندان و اجرای آن به دست زمامداران در دوره ها و زمانهای گوناگون تاریخی, بیان گر وجود چنین تفکر و سیاستی از گذشته های بسیار دور بوده است.
افلاطون (و.ـ۴۲۷ ف.۳۴۷ق م.) و ارسطو (و.ـ۳۸۴ـ ف.۳۲۲ق م.) عقیده داشتند که شمار مردم, نه آن قدر اندک باشد که استقلال سیاسی و اقتصادی جامعه را به خطر اندازد و نه آن اندازه زیاد که اصول حکومت دموکراتیک کشور را متزلزل کند.۱۰
آگوست {اغسطس (۶۳ق.م ـ۱۴م.)} امپراطور روم, برای نخستین بار در تاریخ, اصول یک سیاست جمعیتی را به وجود آورد. برابر دستور او, شخصی که فرزندان بسیار داشت از پرداخت مالیات و خدمت سربازی بخشیده می شد, و امتیازهای اجتماعی و سیاسی ویژه ای به او تعلق می گرفت.۱۱
در سراسر سده های میانه, افزایش جمعیت هدف اساسی بود و این سیاست از مسیحیت الهام می گرفت.
ابن خلدون, اندیشه ور اسلامی, عقیده داشت: جمعیتی که به حد کافی انبوه و انباشته باشد امکان می یابد تا از نیروی کار خود استفاده بهتری برد. به نظر او جمعیت مهم ترین وسیله برقراری امنیت سیاسی و نظامی جامعه است.۱۲
همزمان با نخستین انقلاب صنعتی, توماس رابرت مالتوس, (۱۷۶۶ـ ۱۸۳۴م.) براساس آمارهای علمی خود در نظریه مشهور خویش مقرر داشت:
(نسبت افزایش جمعیت جهان از رشد تولید زراعی بیش تر است و این جریان, آینده انسان را با قحطی وحشتناکی که ناشی از زیادی مردم بر مواد غذایی است, مواجه می سازد…. مردم را به محدود ساختن امر تولید و تناسل دعوت کرد و برای این دعوت, اسلوب خاص سیاسی و اقتصادی و اخلاقی خویش را مقرر داشت.)۱۳
وی که کشیش بود, هرگز از جلوگیری از زاد و ولد, از راه طبیعی و یا ساختگی دفاع نکرد. اما پیروان مالتوس در این زمینه بازداری کم تری داشتند. اینان همچون مالتوس استدلال می کردند: جلوگیری از رشد زاد و ولد, برای دستیابی به سطح زندگی بهتر, بایسته است و برخلاف او, از سقط جنین و جلوگیری از بارداری برای کاهش باروری, دفاع می کردند.۱۴
خروشچف, رهبر اتحاد جماهیر شوروی پیشین در سال ۱۹۵۵ اعلام کرد:
(فکر محدود کردن توالد و تناسل, یک تئوری آدم خواری است که ایدئولوژی بورژوازی (سرمایه داری) آن را اختراع کرده است.)۱۵
پرزیدنت (ژنرال دوگل) مبارزه گسترده ای را برای جلوگیری از مصرف قرصهای ضد بارداری کرد, تا مادران را راضی کند که فرزندان بیش تری بزاند. البته این مبارزه, درست هنگامی شروع شد که توجه زنان فرانسوی به طرف این قرصها کشیده شده بود.
او می خواست زاد و ولد در فرانسه زیاد شود, و در نظر داشت که خانواده های بزرگ از برتریها و پاداشهای بیش تر مالیاتی, مدرسه و خانه برخوردار گردند.۱۶
پذیرش اندیشه های مالتوس در کشورهای رو به توسعه, بویژه در سده اخیر, برنامه ریزان اقتصادی را بر آن داشت که برنامه خود را بر پایه سیاست کاهش زه و زاد, سامان دهی کنند.
در پی کشورهای رو به توسعه و همزمان با پایان جنگ جهانی دوم, کشورهای کم تر توسعه یافته نیز, به پشتیبانی از سیاست جلوگیری از رشد زه و زاد برخاسته و آن را در سرلوحه برنامه ریزیهای خود, قرار دادند.
هند از نخستین کشورهایی بود که سیاست مهار رشد جمعیت, یا ثبات جمعیت را در پیش گرفت (۱۹۵۲) و کشورهای اندونزی, بنگلادش, تایلند, فیلیپین, مکزیک و ترکیه نیز, از سیاست کاهش جمعیت, پیروی کردند.
در سالهای ۱۳۵۷ـ۱۳۴۶ش. در ایران نیز, همراه با پخش قرصهای ضد بارداری و کاندوم, تبلیغات گسترده ای با شعار: فرزند کم تر, زندگی بهتر, آغاز شد, که به دلیل فرهنگ موجود, باورها, سنتها و بی اعتمادی مردم به سیاستهای رژیم پهلوی, چندان مورد توجه همگان مردم قرار نگرفت.
پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن شروع جنگ تحمیلی, که با فراموشی سیاستهای جمعیتی تا سال ۱۳۶۸ش. در جمهوری اسلامی ایران همراه بود, رشد جمعیت حدود ۴درصدی را به کشور ما بار کرد.
برابر نظر معاون تحقیقات و فن آوری وزارت بهداشت, درمان و آموزش پزشکی, به خاطر نپاییدن و پاس نداشتن سیاست سامان دهی خانواده در سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸, جمهوری اسلامی ایران, هم اینک ۱۰میلیون به شمار ساکنان کشور افزوده شده است; یعنی سالانه ۸۰۰هزار کودک اضافه در کشور, چشم به جهان گشوده اند.۱۷ به دنبال انتشار نتیجه های سرشماری سال ۱۳۶۵ در سال ۱۳۶۷, و روشن شدن ویژگیهای چندی و چونی شمار سکنه کشور و آثار و پیامدهای آن در سطح ملی, دولت جمهوری اسلامی ایران سیاست بنیان گذاشته شده بر کاهش را پیش گرفت و دنبال کرد. در سال ۱۳۶۹ (شورای تحدید موالید) با تصویب دولت و به ریاست وزیر بهداشت, درمان و آموزش پزشکی تشکیل گردید و در سال ۱۳۷۰ (اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده) پدید آمد. قانون تنظیم خانواده در سال ۱۳۷۲ در مجلس پذیرفته و در همان سال به تأیید شورای نگهبان رسید.۱۸
● علمای اسلامی و سامان دهی جمعیت
الف) پیش از انقلاب اسلامی
برنامه های سامان دهی خانواده که از آغاز دهه ۱۹۵۰م. به آرامی آغاز شده بود, در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ شتاب بیش تری به خود گرفت. بیش از یکصد کشور در حال توسعه جهان, از جمله کشور ایران, آن را به مورد اجرا گذاشتند.
به دنبال اجرای برنامه سامان دهی خانواده در ایران و دیگر کشورهای اسلامی, علمای دینی, برابر اندیشه و تخصص علمی خود, دیدگاه های گوناگونی را در این باره ابراز داشته اند که یادآور می شویم:
▪محمدتقی جعفری, در حدود سال ۱۳۳۴ش. می نویسد:
(ممکن است گفته شود: ما در حرمت سقط جنین تردیدی نداریم; ولی طبق محاسبه بعضی از متفکران که گفته اند: (افزایش خواربار در روی زمین با تصاعد حسابی است و افزایش نفوس با تصاعد هندسی و نتیجه آن انفجار زمین از گرسنگی می باشد) مسأله وارد باب تزاحم می گردد که قانون اقتضا می کند که اهم را بر مهم مقدم بداریم.
می گوییم: آیاتی در قرآن خبر از نامحدودیت روزی می دهد… در این مورد بسیار مناسب است جمله ای را از سخنان یکی از صاحب نظران علوم انسانی بیاوریم, او می گوید:
اگر یک صدم گریه ای که در طول تاریخ درباره شکم های گرسنه و بدنهای برهنه ریخته شده است به ارواحی که گرسنه معرفت و تقوای انسانی هستند, ریخته می شد, نه شکمی گرسنه می ماند و نه بدنی برهنه و نه ارواح گرسنه.)۱۹